بازار جدید بازیافت زباله‌های الکترونیک در ایران
بازار جدید بازیافت زباله‌های الکترونیک در ایران این آشغال‌های گران‌قیمتسونيتا سراب‌پور- دنياي اقتصاد هريك از ما در خانه خود از يكي از وسايل ديجيتالي نظير كامپيوتر، پرينتر، تلويزيون، دوربين عكاسي و.... استفاده مي‌كنيم. وسايل ديجيتالي كه هر از چند‌گاهي به دليل پيشرفت تكنولوژي ما را وسوسه مي‌كنند كه آنها را عوض كرده و نسخه‌هاي جديدتري از آنها را خريداري كنيم. اما آنچه در اين ميان توجه اكثر كاربران را به خود جلب مي‌كند، اين موضوع است كه بايد با آن وسايل قبلي چه كنيم. در نگاه اول شايد اين فكر را در ذهن بپرورانيم كه اي كاش در كنار هريك از سطل‌هاي زباله در سطح شهر سطل‌هاي ويژه‌اي نيز براي بازيافت وسايل الكترونيكي وجود داشت تا اين زباله‌ها در آنجا جمع‌آوري مي‌شد. اما اگر كمي‌از خيال‌پردازي شيرين خود بيرون بياييم با اين حقيقت رو‌به‌رو مي‌شويم كه هنوز كشور ما در زمينه جمع‌آوري زباله‌هاي معمولي سطح شهر با مشكل مواجه است و اين زباله‌ها با نظم و قوانين خاصي جمع‌آوري نمي‌شوند، چه برسد به اينكه در كنار زباله‌هاي خانگي زباله‌هاي الكترونيكي نيز جمع‌آوري شوند. در حالي كه بحث جمع‌آوري زباله‌هاي الكترونيكي در كشور ما يك بحث ناآشنا و جديد محسوب مي‌شود. در اكثر كشورهاي پيشرفته دنيا جمع‌آوري زباله‌هاي الكترونيكي به صورت قانونمند و به طور جدي جمع‌آوري مي‌شود. ايران و زباله‌هاي الكترونيكي زباله‌های تجهیزات الکترونیکی و الکتریکی(WEEE) بازیافت زباله‌های الکترونیکی به میزان چهار کیلوگرم به ازای هر نفر را الزامی میکند. به‌موجب این قانون تولیدکنندگان موظفند بودجه طرح‌های بازیافت را تامین کنند و خرده‌فروشان خدمات بازپس‌گیری را در اختیار مشتریان قرار دهند. زباله‌های الکترونیکی که دستگاه‌های پی‌سی، کنسو‌ل‌بازی، مایکروویو و ماشین لباسشویی و... را در برمی‌گیرند، امروزه به عنوان سریع‌ترین منبع تولید زباله در اتحادیه اروپا شناخته شده‌اند. بحث بازيافت زباله‌هاي الكترونيكي در دنيا به صورت جدي شروع شده است، اما در كشور ما اين موضوع هنوز به طور جدي مطرح نشده و طرح‌هاي داده شده نيز تنها در حد يك پيشنهاد مسكوت مانده است. يكي از كارشناسان بازار رايانه در مورد نحوه بازيافت وسائل الكترونيكي در كشور مي‌گويد: «در تهران بعضي از افراد در امر خريد قطعات قديمي‌و رايانه‌هاي مستهلك فعاليت مي‌كنند و از طريق بازيافت اين قطعات درآمدهاي كلاني به دست مي‌آورند. فعاليت اين افراد در محله شوش تهران متمركز است. فعالان اين بازار با جدا كردن مس و طلاي موجود در بعضي از قطعات رايانه و با فروش اين مواد سود فراواني به دست مي‌آورند. در ضمن بسياري از قطعات موجود در اين رايانه‌هاي مستهلك سر از بازار لوازم الكترونيكي دست دوم درمي‌آورند.» همچنين وي در ادامه مي‌گويد: «تعداد كثيري از اين قطعات غيرقابل استفاده و بازيافت بوده و به صورت سنتي دفن مي‌شوند كه اين امر به محيط زيست آسيب فراواني مي‌رساند و حتي در برخي موارد به آلوده كردن آب‌هاي زيرزميني منجر مي‌شود كه عواقب ناگواري در پي خواهد داشت.» علي كامراني از فعالان بازار خريد و فروش قطعات كامپيوتري نيز در اين مورد مي‌گويد: «با توجه به واردات رايانه‌هاي جديد و قطعات با كيفيت و كارآيي بالاي اين كالاها، قطعات قديمي از دور خارج مي‌شوند و اين امر بازار پر سودي را براي بازيافت‌كنندگان رايانه و قطعات فرسوده به وجود آورده است.» وي در ادامه تصريح مي‌كند: «خريداران قطعات قديمي، مقاومت‌هاي درون قطعات را براي استفاده در تعمير رايانه‌هاي معيوب به كار مي‌گيرند از مس موجود در سيم‌ها و قطعات كامپيوتر و مقدار اندك طلاي موجود در بعضي از اين قطعات، هر يك از فعالان اين بازار سالانه 15 تا 20ميليون تومان سود به دست مي‌آورند.» وي در ادامه مي‌افزايد: «افزايش قيمت‌ها در بازار مس و طلا طي سال‌هاي گذشته سودآوري بازيافت قطعات رايانه را براي فعالان اين بازار دو چندان كرده است.» در مقابل اين اظهارنظرها يكي از فعالان بازار خريد و فروش قطعات دست دوم رايانه اين بازار را فاقد سود مي‌داند و مي‌افزايد: «در حال حاضر بازار خريد و فروش قطعات رايانه ساكن است. به طور كلي قيمت خريد قطعات دست دوم و قديمي رايانه حدود يك چهارم قيمت قطعات جديد است، به همين دليل فعاليت در اين بازار به طور عادي سود خوبي در بر دارد.» وي تصريح مي‌كند كه ركود فعلي بازار خريد و فروش قطعات دست دوم رايانه سود حاصل از اين كار را به حدود چهار تا پنج‌ميليون تومان در سال براي يك واحد فعال كاهش داده است. اقدامات صورت گرفته باقربحري، رييس كميسيون سخت‌افزار نظام صنفي رايانه‌اي در خصوص اقدامات كشور در حوزه زباله‌هاي الكترونيكي مي‌گويد: «در ایران بیش از چهارمیلیون رایانه از دور خارج شده وجود دارد و این در حالی است که نه سازمان بازیافت و نه محیط‌زیست هنوز هیچ برنامه‌ای برای جمع‌آوری و‌بازیافت زباله‌های الکترونیکی ندارند و با توجه به این که هر رایانه رومیزی دارای ۳۲درصد پلاستیک، نزديك به هفت‌درصد سرب، ۴۱درصد آلومینیوم، ۶۱۰۰/۰درصد طلا، ۲/۰درصد آهن، ۹۸۱/۰درصد نقره و مقادیری فلزات سنگین و خطرناک مانند کادمیوم، جیوه و آرسنیک است، میتوان محاسبه کرد بازیافت چهار میلیون رایانه، به جداسازی چه حجم عظیمی از عناصر ارزشمند و عناصر خطرناک خواهد انجامید که می‌‌تواند علاوه بر صرفه اقتصادی، جلوی خطرات زیست‌محیطی را نیز بگیرد. بنابراین دفن یا سوزاندن این زباله‌ها سبب ورود عناصر سنگین به آب‌های زیرزمینی و گازهای سمی به محیط زیست میشود.» بحري در ادامه مي‌افزايد: « در سطح دنیا به لزوم تفکیک زباله‌های الکترونیکی از دیگر زباله‌ها اهمیت جدی داده میشود، ولی متاسفانه وجود مشکلات متعدد در تفکیک و بازیافت زباله‌های خطرناک در ایران مانع طرح مسائلي همچون زباله‌های الکترونیکی میشود.» رییس کمیسیون سخت‌افزار نظام صنفی رایانه‌ای معتقد است: «باید برنامه‌هایی برای استفاده مجدد از قطعات از دور خارج شده تدوین کرد، به عنوان مثال میتوان از قطعات و مدارهای الکترونیکی در کارگاه‌های آموزشی و مدارس برای افزایش توان مهارت و یادگیری بهره برد. به این طریق شاید بتوان جلوی هدر رفتن بخش زیادی از سرمایه ملی را گرفت. چون قطعات الکترونیکی دارای عمر طولانی و پرهزینه است و میتوان از آنها حتی در ساخت اسباب بازینیز استفاده کرد.» بحری در ادامه تصریح میکند: عمر مفید رایانه‌ها در دنیا سه سال است، ولی ما به ناچار از آنها بیشتر استفاده می‌‌کنیم. یکی از مسائلي که باعث از دور خارج شدن رایانه‌ها میشود، ورود مداوم نرم افزارها و برنامه‌های به روزی است که رایانه‌های مدل پایین قادر به اجرای آنها نیستند. به عبارت دیگر به ظاهر عمر رایانه به پایان رسیده است، در حالی که از بسیاری قطعات و اجزای آن میتوان استفاده‌های مفید دیگری کرد. اما متاسفانه ما برای استفاده مجدد از رایانه‌های از دور خارج شده هیچ برنامه‌ای نداریم، حتی بسیاری از اداره‌ها و سازمان‌ها به این وسایل به چشم زباله هم نگاه نمی‌‌کنند و بخش عظیمی از اداره و سازمان را به انبار کردن این نوع رایانه‌ها اختصاص داده‌اند. به اعتقاد بحری رایانه به صورت اجزای تفکیک شده وارد ایران میشود و طبق برآوردها طی چند سال اخیر هر ساله یک‌میلیون و ۲۰۰هزار تا یک‌میلیون و ۵۰۰ هزار رایانه در ایران مونتاژ شده است و با توجه به این که از سال ۱۳۷۰ رایانه وارد ایران شده و اولین محموله تقریبا شامل ۱۰هزار رایانه بوده است، میتوان محاسبه کرد که تاکنون به طور تقریبی چند رایانه وارد ایران شده است و از این تعداد چه میزان از دور خارج شده‌اند. رییس کمیسیون سخت‌افزار نظام صنفی رایانه‌ای می‌‌گوید: «با توجه به اهمیت بازیافت زباله‌های الکترونیکی، بعضی شرکت‌های بزرگ خود موظف به بازیافت کالاهای تولیدی‌شان شده‌اند. مثل HP در ژاپن، هنگام فروش کالا مبلغی را نیز به عنوان بازیافت می‌‌گیرد تا بعد از اسقاطی شدن کالای الکترونیکی، آن را بار دیگر وارد چرخه بهره‌وری کند. متاسفانه از آنجا که اکثر نمایندگان این شرکت‌ها در ایران، نمایندگان غیرمستقیم و با واسطه هستند، بنابراین ارائه این خدمات شامل کشور ما نمی‌‌شود. رضا عبدا...زاده، كارشناس سازمان بازيافت در مورد طرح‌هاي اين سازمان براي جمع‌آوري زباله‌هاي الكترونيكي در كنار زباله‌هاي خانگي مي‌گويد: «همان‌طور كه مي‌دانيد از زباله‌هاي الكترونيكي به عنوان زباله‌هاي خطرناك ياد مي‌شود؛ بنابراين به اين راحتي هم نيست كه در كنار زباله‌هاي خانگي ما دست به جمع‌آوري زباله‌هاي الكترونيكي بزنيم. در حال حاضر برنامه مدوني براي زباله‌هاي الكترونيكي وجود ندارد، ولي در كميته بازيافت پسماند در حال برنامه ريزي هستيم.» وي در ادامه تصريح مي‌كند كه در حال حاضر اقدام به مطالعات و نظرسنجي‌هايي در اين زمينه كرده‌ايم و با برنامه‌ريزي‌هاي انجام شده اميدواريم كه بتوانيم از سال آيند طرح جمع‌آوري زباله‌هاي الكترونيكي را نيز در كنار زباله‌هاي معمولي انجام دهيم. همچنين مجموعه فعاليت‌هايي كه ما انجام مي‌دهيم هم مي‌تواند ارزش زيست‌محيطي و هم ارزش اقتصادي بالايي داشته باشد. با گشت و گذاري در شهر، شاهد وجود صدها مركز خريد و فروش ابزارآلات كامپيوتر، الكترونيكي و .... هستيم كه هريك از اين مغازه‌داران روزانه بيش از هزاران قطعه و محصول خود را به مراجعه‌كنندگان خود به فروش مي‌رسانند و سود هنگفتي را نصيب خود مي‌كنند. اما هيچگاه نه فروشنده و نه خريدار به اين موضوع مهم فكر نمي‌كنند كه درصورت پايان عمر مفيد اين ابزارهاي الكترونيك با آن بايد چه كنند. با وجود سال‌ها همه‌گیر شدن كامپيوتر و لوازم جانبی آن در کشور هیچ نهادی‌درصدد پاسخگویی در مورد معضل زباله‌های الکترونیکی نبوده و تنها از سوی مسوولان محیط‌زیست و بازيافت كشور گفته شده است که طرحی برای نحوه برخورد با زباله‌های الکترونيکی در حال تدوین است طرحي كه هنوز به پايان نرسيده و مشخص هم نيست كه چه زماني به پايان خواهد رسيد و طي اين مدت كاربران بايد با ابزارآلات قديمي خود چه كنند. با ادامه اين روند باید شاهد آن باشیم که این زباله‌ها نیز با دیگر پسماندها دفن شوند و از آنجا که در ساختار این زباله‌ها فلزات سنگین و مواد شیمیایی بسیار سمی وجود دارند، رفته رفته این مواد به آب‌های زیرزمینی نفوذ كند و آن فاجعه‌ای که بيش از اين توسط سازمان محيط‌زيست جهاني هشدارداده شده بود گريبان مردم را بگيرد.